Marjan Mao, délisseuse à la papeterie d'Odet

Dans Moulins à papier de Bretagne, édité par Skol Vreizh en 1989, Marjan Mao a laissé un témoignage précieux sur le travail des femmes à la papeterie Bolloré. Elle retrace non seulement les étapes de la transformation du chiffon en papier au début du XXe siècle, mais aussi les conditions de sa vie d'ouvrière. Le témoignage avait été recueilli en breton et traduit partiellement en français. Bernez Rouz l'a retraduit ici dans son intégralité.

Marjan Mao pel Lourdes 1928Labourat 'm eus e ti Bolloré abaoe 41 bloaz, etre 1920 ha 1961. Ganet on e 1902. Pa oan aet e 1920, e oamp 54 maoues er "chiffonnerie". Bez e oa bet daw lakaad niverennoù ewid liñserioù peb heni peogwir e oamp ken niverus! Eus ar Russi eoa al lien o tont : chaossoneier d'ar voussed, loereier... trist gweled aneho, traou lor! Ar pilhoù-se a veze memestra desinfektet en araog. Ewid troc'hañ ar pilhoù e tammoù bihan e oa un daolig goad vihan. C'hwi 'oa asezet er penn all o rampañ hag ur falz 'oa plantet gant an tu lemm en tu all. Goudese e oa ur gasset vihan ewid lakaad ar pezh 'poa gwraet. Ma oa traou lovr e oa ur "grille" e-kichen ewid tenn ar poucher kuit eos ousto. Peb sort traou a oa toud : stoup, fissel, kerden ha ne oant ket mad, ur bern traou lovr! Da gentañ e oa gwraet tammoù hir gant ae pilhoù paket en ho torn er mod-se, un tu en ho torn, an heni all o pegañ e-barzh an tamm pilhoù. Pa poa gwraet un dornad mad, c'hwi a bassee aneho e mod-se ewid ober tammoù bihan. Gwraet e oa tammoù e-gis palv ma dorn ase a oa mad. Med an tammoù-se ne oa ket toud heñvel neuse, lod aneho ne oant nemed tammoù lass. Da gentañ toud e veze labouret gant ar vouc'hal, ar falz... Ar vouc'hal-se a oa bihan, ur vouc'halig lemm a oa gant daou benn ewid troc'hañ kerden, fissel, rouedoù. Peb heni a oa red dehañ mont da ger'had ur pakad pilhoù 200 livr war e gein. Daw e oa bannañ kuit toud ar pezh na oa ket mad... Lakaet e oa toud ar boutonioù e-barzh ar "poucher". A re vad a oa daspugnet ha kasset d'ar gêr hag ar re all a oa lakaet e-touesk ar poucher dindan ar "grille". Ha goudese pa oa ur bern, e oamp o kass anehañ e-barzh ur sac'h war hor c'hein d'un tu bennag e-barzh ar c'hoad. An dra-se a rae deomp ur bourmenadenn - kuit da chom e-barzh an usin e-touesk ar poucher - war vord ar stêr pe e Keranna.

Eizh eurwezh bemdez e veze labouret e-barzh ar "chiffonerie" epad an deiz. Ha da greisteiz e oa red redeg ewid mont d'ar gêr d'ober merenn. Leun a boultr e oa toud ar pilhoù-se hag e oan o poussañ epad an nos. Daw e oa din asezañ e-barzh ma gwele kemendall a boucher a oa ganin... Hag hon dilhad deomp pegen lor e oant! Soñj 'm eus, forzh pelec'h ez aemp e oa c'hwes ar pilhoù ganeomp. Ar re-gozh ne faote ke deho e veze lakaet un "aspirateur" ewid tennañ ar poucher kuit. Bet'oa deuet ur mare hag a oa bet deuet ur sort "ventilateur". Hennezh a veze gwraet ar "moulut" anehañ. Hennezh a droe e mod-se hag ar poultr a yae er maes. Goudese e oa deuet ur mekanik da droc'hañ aneho ha ne oa d'ar mare-se nemed triañ aneho ha ne oa ket daw chom da droc'hañ aneho bihan er mod-se. Deuet e oa ar mekanik-se araog ar bresel, er bloawezh 1935-36.

Goudese e oa "la lessive" e-barzh ur pezh mell childourenn. Reoù hir a oa da gentañ pa oan aet ha goudese e oa gwraet daou newez, re ront ha bras. Bez e oa unan o vont e-barzh al "lessiveur" da flastrañ ar pilhoù memes ma n'en doa ket droed d'henn ober ewid fourañ ar pilhoù gant ur vazh koad. Dont a rae ar pilhoù gwalc'het eus ar chidourenn-se. Paet e oamp herwez ar bailhoù (lessiveurs) gwraet ganeomp. A-wechoù e oa daou d'ober, a-wechoù tri pe pewar. Start e oa al labour. Er bloawezh 1924, pa 'm boa dimezet, em boa gwraet 800 lur en ur mis hag am boa paeet toud ma frejoù dimeziñ ganto. Goudese e veze lakaet ar pilhoù e-barzh ar "piloù" ewid bezañ dineudet ha gwennet ha 'benn ar fin e oa toas kros. Tennet e oa an toas-se gant ur vac'h ha lakaet anehañ en ur "pil" all da dorriñ anehañ finnoc'h. Red e oa d'an toas bezañ fin tre ewid ober paper.

 

J’ai travaillé chez Bolloré pendant 41 ans, de 1920 à 1961. Je suis née en 1902. Quand j’ai commencé, en 1920, on était 54 femmes à la chiffonnerie. On devait mettre des numéros sur les draps qu'on remplissait de chiffons, car on était très nombreuses. Les chiffons venaient de Russie : c’étaient des chaussons d’enfant, des chaussettes... C’était triste de les voir, tellement ils étaient sales. Ces chiffons étaient quand même désinfectés avant le découpage. Pour les couper en petits morceaux, on avait une petite table. Vous étiez assis d’un côté, les jambes écartées ; et une faux aiguisée était plantée de l’autre côté. On avait une petite caisse pour mettre ce qu’on avait découpé. Si c’était trop sale, on se servait d’une grille pour enlever la poussière. On voyait de tout : de l’étoupe, de la ficelle, des cordes qui n’étaient pas bonnes, beaucoup de saletés. Dans un premier temps, on découpait des pièces en longueur, en tenant le chiffon d’un bout à l’autre. Quand vous aviez fait un beau tas, vous repassiez les chiffons sur la faux pour en faire de petits bouts de la taille d’une paume. Mais les morceaux n’étaient pas identiques, certains ressemblaient à des ficelles. Il fallait travailler avec la hache, une petite hache à deux tranchants, aiguisée pour les cordes, les filets et les ficelles. Chacune d’entre nous devait aller chercher son paquet de chiffons (100 kilos) et le porter sur le dos. Il fallait jeter tout ce qui n’était pas bon. Les boutons, on les jetait dans la poussière. On ramenait les bons à la maison, les autres étaient mis sous grille. Quand on avait formé un bon tas, on le mettait dans un sac, sur notre dos, et on l’amenait dans le bois. Ça nous faisait une promenade au bord de la rivière ou à Keranna, ça nous sortait de la poussière de l’usine.

On travaillait 8 heures par jour à la chiffonnerie. A midi, on courrait à la maison préparer le déjeuner. Tous ces chiffons étaient remplis de poussière et on toussait pendant la nuit. Il fallait que je dorme assise, tellement j'avalais de poussière. Et nos habits, qu’ils étaient sales ! Partout où on allait, on sentait la poussière. Les anciens ne voulaient pas qu’on prenne un aspirateur. Mais ensuite, on nous a mis un ventilateur. On l’appelait le « moulut ». Il tournait en permanence et propulsait la poussière dehors. Puis on nous a installé une machine à déchirer les chiffons. On n’avait plus qu’à les trier et les couper en petits morceaux. Cette machine est arrivée en 1935-36, avant la guerre.

Dans un second temps, on lessivait les chiffons dans une grande marmite. Au début, la marmite était de forme allongée, puis elle a été remplacée par deux lessiveuses, de forme ronde. L’une d’entre nous allait dans la marmite pour tasser les chiffons avec un morceau de bois, même si elle n’en avait pas le droit. On ressortait ensuite les chiffons des lessiveuses. On était payées au nombre de lessives par jour : parfois deux, jusqu’à quatre. Le travail était dur. Quand je me suis mariée, en 1924, j’avais gagné 800 francs dans le mois : avec ça, j’ai payé tous les frais de la noce. Enfin, les chiffons étaient mis dans une deuxième pile pour casser les fibres, les blanchir et en faire une pâte grossière. Après ça, on enlevait la pâte avec un croc et on la transvasait dans une autre pile, où la pâte était encore affinée. La pâte devait être très fine pour faire du papier.

Photographie : Marjan Mao lors d'un pélerinage à Lourdes en 1928.