Témoignage sur la mine d'antimoine de Kerdevot
Jean René EVEN

Jean René EVEN
Jos ar Saoz,bet ganet er reunig er bloavezh 1883, zo bet e veviñ er Marok e-pad e vuhez. Deuet war e leve e Breizh en deus skrivet e vuhez e brezhoneg e doare ar gwerzioù. Enrollet gant Bernez Rouz, ar c'hanaouennoù-se zo bet roet da Dastum.
Joseph Le Saux, né au Reunic en 1883, s'est engagé en 1904 dans la marine. Il reste deux ans en Extrême -Orient puis en Afrique du Nord. Il s'installe comme colon au Maroc où il restera à Benamed pendant cinquante cinq ans. Rentré en Bretagne, il a écrit plusieurs chansons racontant sa vie.
Jos ar Saoz avait reçu la visite des collecteurs de Dastumerien Bro c'hlazig. Ses chansons sont conservées dans le centre de documentation d'Arkae et ont été transmises à Dastum.
1.
|
Tri ugent vloaz em eus bevet, er maez deus va bro garet
Mes al langach brezhonek n'em eus ket disoñjet |
|
J’ai vécu soixante ans hors de mon pays adoré
Mais je n’ai pas oublié la langue bretonne |
|
2.
|
Yaouank c'hoazh me oa kuitaet va bro gozh Breizh-izel,
Evit mont da c'hounez ma boued e-barzh ar broioù pell : |
|
Jeune encore, j’ai quitté mon vieux pays de Basse-Bretagne
Pour gagner mon pain dans de lointaines contrées : |
|
3.
|
Da Saïgon en Indochin digentañ e oan bet,
Goude oan deuet d'an Afrik da vro an Arabed. |
|
D’abord j’ai été à Saïgon en Indochine
Et ensuite je suis allé en Afrique au pays des Arabes. |
|
4.
|
E-barzh ar Marok em eus bevet pad pemp ploaz ha hanter-kant,
Ha 'm eus graet kalz micherioù ; gounezet 'm eus bet arc'hant. |
|
Au Maroc j’ai vêcu pendant cinquante-cinq ans
Et j’ai pratiqué plusieurs métiers ; j’ai gagné de l’argent. |
|
5.
|
Boulanjerezh da gomaéns e barzh Kasbah Ben Ahmed
Kafe, hotel ha restaurant ‘barzh ar vro-se em eus graet. |
|
J’ai été Boulanger au début à la Casbah de Ben·Ahmed
Puis j’ai tenu un café, hôtel, restaurant dans ce meme endroit. |
|
6.
|
Defrichet em eus douaroù, pevar c'hant devezh-arat
Savet am eus eno tier evit an dud da lojañ. |
|
J’ai défriché deux cents hectares de terres,
J’y ai construit des logements pour que les ouvriers y vivent. |
|
7.
|
Penvidik oan deut neuze, mes maleuruzamant
Va madoù zo bet kemeret gant ar gouarnamant. |
|
J’étais devenu riche, mais malheureusement
Mes biens ont été confisqués par le gouvernement. |
|
8.
|
Ar gouarnamant pehini ‘noa gwerzhet din tout an douaroù-se
Neus kemeret 'nezo en dro hep paeañ “indemnite”. |
|
Le gouvernement qui m’avait vendu toutes ces terres
Me les a reprises sans verser d’indemnités. |
|
9.
|
Soñj a teuas din neuze deus va bro Breizh-Izel,
Da behini a garan mont en dro da vervel. |
|
Je me souvins alors de mon pays de Basse-Bretagne
Dans lequel j’aimerais retourner finir ma vie. |
|
10.
|
Hag em eus kuitaet an Afrik evit dont da va bro,
Da Vreizh-izel va bro garet da c'hortoz va maro. |
|
Et j’ai quitté l’Afrique pour revenir au pays.
En Basse-Bretagne, mon cher pays j’attendrai la fin. |
|
11.
|
Ha betek an eur-se, me a gano brezhoneg
Langaj deus va yaouankiz n'em eus ket c'hoazh disoénjet. |
|
Et jusqu’à ce moment je chanterai en breton
Le langage de ma jeunesse que je n’ai pas encore oublié. |
|
12.
|
Bremañ e-barzh va bro garet brezhonek, me a gan c'hoazh
Hirio ha gant plijadur e-barzh parrez 'n Erge-Vras. |
|
Maintenant dans mon cher pays bretonnant, je chante encore
Aujourd’hui et avec grand plaisir dans la paroisse du Grand-Ergué. |
|
|
Kanet gant Jos ar Saoz e Miz Ebrel 1976
E ti ar re gozh "Koad ar vorc'h" e Fouen. © Dastumerien Bro c’hlazig |
|
Chanté par Jos ar Saoz le mois d’Avril 1976
Á la maison de retraite “Koad ar Vorc’h” à Fouesnant |
1. Er bloavezh naontek kant pevar, an amzer a zo paseet
Hag e-barzh ar gêr a Vrest me oa ‘n em añgajet
2. Me moa sonjet ‘n em añgajet, e-barzh ar vartoloded
Evit mont da voiajiñ, d'ar pevar c'horn deus ar bed
3. Da Doulon oan bet kaset ur pennadig goude
Deus pelec'h oan partiet komansamant miz Here.
4. Evit mont d'ar broioù pell digant va batimant
Evit ober daou vloaz kampagn En Extrem-Orient.
5. Deus war bont va batimant deus kreiz ar morioù bras
E Breizh-izel a sonjen mes alas din siwazh.
6. E-lec'h pourmen ar pardonioù gant va mestrezik fidel
Emaon o ruilhal war ar morioù war ur batimant brezel
7. Emaon bremañ er C'hochinchin ur pennad amzer zo
En ur sevel deus ar mintin e roan ur sell tro-war-dro
8. Mes alas ne welan ket nemet broioù savaj
E pere e rankomp chom breman e-pad daou vloaz
9. Ar pezh a zeu d'am c'honsoli ur wechik an amzer
Eo pa zeuan gant plijadur da resev ul lizhe
10. Hag an devezh a hirio ur joa vras am eus bet
En ur lennat ul lizherik gant va mestrez skrivet
11. Hag e-barzh al lizher-se em eus kavet ur fleurenn
Pehini a lavaras din evel ur vouezh souverenn
12. War va delioù alaouret da vestrezik fidel
Pa he deus hi va daspugnet war douar Breizh-izel
13. He deus depozet ur bouch en da intension
An dour en he daoulagad en ur ouelet d'he mignon
14. Hag he deus din lavaret en ur serriñ he lizher
Te a hasto anezho da zont buan d'ar ger
15. Setu aze Konfidañsoù da vestrezik Mari
En em hastit martolod yaouank da zont d'he c'honsoli
16. Ar chanson-man zo bet kompozet e-barzh ar ger a Saigon
Digant ur martolod yaouank deus bord an Acheron
17. Hag ar martolod yaouank-se hirio a zo deut kozh
Dek vloaz ha pevar ugent neus bremañ Jos Ar Saoz
1 8. Mes Kanañ a ra Atav hag hirio e kan c'hoazh
En enor d'an dud kozh pere zo oajet bras
1. Bremañ e parrez Fouenant tre kichen e Kemper
Kalz tud kozh a gav hirio aezamant vat ha mizer
2. Un ti bras zo savet espres evit degemer tud kozh
E-lec'h e c'hallont debriñ ha kousket mat deus an noz
3. E-barzh an ti bras-se bremañ tud kozh kazi abandonet
A gav c'hoazh tammoù plijadur digant o c'hamaraded
4. En ur gaozeal deus ar vuhez start neusont bet
En ur labourat an douar pe war ar mor o pesketet
5. Hag ar re deus an dud kozh-se hag a c'hoari c'hartoù
Amañ gant o c'hamaraded e reont partiadoù
6. Gwelet a reer er maner zo merc'hed ha gwazed kozh
C'hoari c'hartoù asamblez a-wechoù betek an noz
7. Mes ar re gozh all koulskoude,pourmen a garont gwelloc'h
E yeont da ober neuze un droiadig barzh ar vorc'h
8. Barzh ar vorc'h e vez evet div pe deir gwerennad
Lod deus outo teu en dro un tammig badaouet
9. An ti bras-se zo dirijet digant an Itron Michel
Karet mat deus toud an dud kozh,« Tous disent du bien d'elle ».
10. Ar wirionez va doue, me gred lavaret deoc'h
An dud kozh a zo kontant barzh residañs Koad ar vorc'h
11. Ar chanson-man a zo kanet gant unan deus an dud kozh
Trizek bloaz ha pevar ugent en deus echu Ar Saoz
O Breizh douar ar sent, a-greiz kalon m’ho kar
Bro all ken kaer n’eus ket war an douar. |
O Bretagne, terre des saints, je vous aime de tout mon coeur,
Il n'y a aucun pays aussi beau sur la terre entière.
|
Hirroc’h an amzer ‘vit an den
Kaout pasianted ne faêz ken |
Quand pour l'homme le temps est long
C'est surtout la patience qui lui manque |
Evit bevañ gant levenez
Karit Jezus hag ar werc’hez. |
Pour vivre heureux
Il faut aimer Jésus et la Vierge. |
Bloavezh Mat a reketan deoc’h
Ra yeo an traoù en-dro ganeoc’h
Kalz Yec’hed ha Prosperite
Ar baradoz e fin ho puhez. |
Je vous souhaite une bonne année
Que vos affaires tournent rond Santé et prospérité Et le paradis à la fin de votre vie. |
An iliz eo ti an holl barrezioniz.
|
L'église est à tous les paroissiens.
|
Da c’houel ar chandelour
Deiz da bep micherour Nemet d’ar c’hemener Ha d’al luguder. |
A la fête de la chandeleur
Le jour pour tous les ouvriers Sauf aux tailleurs Et aux mollassons. |
An dilhad kaer, an dantelezh
Ne guzhont ket alies santelezh. |
Beaux habits et dentelles
Cachent rarement la sainteté. |
Diaesañ tra da gas d’ar foar :
Ur c’hi hep trotal Div vaouez hep kaozeal. |
Le plus difficile à la foire
C'est d'y trouver un chien qui ne trotte pas Et deux femmes qui ne papotent pas. |
Evit bevañ gant levenez
N’eus ket ezhomm aour na perlez.
|
Pour vivre heureux
on n'a besoin ni d'or ni de perles |
Bloavezh Mat ! ma mignoned ! Bez ‘vo plouz skañv ha greun pounner Ma servichomp giz m’eo dleet An hani zo mestr an amzer. |
Meilleurs voeux mes amis ! Paille légère et grains lourds A celui qui servira comme il se doit Celui qui est le maître du temps |
Bezañ warlec’h ar mare da besketiñ
Zo troiñ mein barzh ar stêr da sec’hiñ. |
Râter la saison de la pêche C'est comme tourner des pierres dans la rivière pour les sécher. |
Sarrit an ilis, marv ar feiz !
|
Fermez les églises, la foi se meurt ! |
N’eus kozh botez kement ha n’he defe he c’hoar
Ha mare pe vare an den a gav e bar. |
Il n'y a pas de vieilles chaussure qui ne trouve pas sa soeur Et de temps en temps l'homme trouve sa moitié |
Ur gwaz ever, ur wreg lipouz A gousko abred war ar plouz. |
Un homme qui boit, une femme gourmande Dormiront rapidement sur la paille |
Ul lommig dour a vez roet
D’an emzivad en e sec’hed
A dalvo, hervez lavar Jezus
En neñv, ur gurunenn skedus. |
Une goutte d'eau qui est donnée A l'orphelin qui a soif Vaudra dans l'éternité - selon Jésus Une couronne glorieuse. |
Den fur, a-barzh ober netra A gemer muzul da gentañ |
Un homme sage enfin d'entreprendre Prends d'abord la mesure des choses. |
Alies ar gwellañ da welet, Zo ar fallañ da gavet |
Souvent le plus aguichant Est le plus mauvais parti. |
Neb n’avantur netra Na koll na gounit ne ra ! |
Celui qui n'essaye rien Ne perd ni ne gagne rien. |
Redek bro Da dud zo Ra gwall dro |
Courir le pays, pour certains, N'apportent que désagréments. |
Gwelloc’h ijin eget nerzh Em eus klevet eus meur a berzh. |
Il vaut mieux de l'inventivité plutôt que de la force, D'après ce que j'entends de tout côté". |
Ar marv, ar varn, an Ifern yen Pa o soñj den, a tle krenañ Foll eo na preder e spered Gwelet ez eo ret decedañ.::(enskrivadur Ar Merzher) |
La mort, le jugement, l'enfer froid Quand on y pense il faut trembler Il faut être fou de ne pas penser Qu'il faudra bien décéder. (Inscription sur l'église de La Martyre) . |
Bezañ paotr fin a dalv arc’hant Lez da lavaret an dud diskiant. |
Etre intelligent rapporte de l'argent Il faut laisser dire les gens sans discernement. |
Dre re gaozeal E taper e fall |
A trop parler, Cela nous retombe dessus. |
Arabat klask pemp troad d’ar maout : mont eeun atav. |
Il ne faut pas chercher cinq pieds au bêlier, Il faut toujours aller droit devant. |
Da bardon Sant Jili (Eliant) Mat ar c’helien da zibri Da bardon Torc’h Merenn vihan war beg ar forc’h Da bardon ar Rozer’ Kaset merenn vihan d’ar gêr. |
Au pardon de Saint Gilles d'Elliant, Les mouches sont bonnes à manger ; Au pardon de Tourc'h, La collation au bout de la fourche ; Au pardon du Rozaire Apporter son goûter à la maison. |
Mont d’an oferenn ha roiñ kerc’h Ne ra da zen chom warlec’h. |
Aller à la messe et donner de l'avoine Permettent à beaucoup de ne pas être à la traine. |
Etre c’hoari ha farsal, E vez laret ar wirionez da galz. |
Tout en jouant et plaisantant,' On peut dire la vérité à beaucoup de gens. |
An hini a ra vad en dra c’hell Ne vo ket drouk dezhañ mervel |
Celui qui fait le bien Ne craint pas la mort. |
Tri dra zo, n’hello den tec’het diouto 1. Lagad Doue 2. Mouez ar goustianz 3. Taol ar marv |
On ne peut échapper à trois choses : 1.L'oeil de Dieu, 2. la voix de la conscience 3. la mort. |
Kant bro, kant kiz Kant iliz, kant tour |
Cent pays, cent guises, Cent églises, cent tours. |
Evit tapout louarn pe gad E ranker sevel mintin mat |
Pour attraper le renard ou le lièvre Il faut se lever tôt. |
Ne lavar ger da wreg na da big Ma ne fell ket dit e vez publik. |
Ne dîtes rien ni aux femmes ni aux pies, Si vous ne voulez pas que ce soit répété sur tous les toits. |
Al labour hag ar bedenn A vag hag a yac’ha an den. |
Le travail et la prière, Nourrisent et fortifient l'homme. |
Pet ha pet, doktored bras da welet, ha melloù ezen da gaout ! |
Combien paraissent grands docteurs, et ne sont que des ânes ! |
Ha nag ho pefe da leve Leon ha Treger ha Kerne Gant ho tanvez ne brenfec’h ket Un hanter devezh eürusted. |
Et si vous aviez en rente Le Léon, le Trégor et la Cornouaille Avec vos biens vous n'achèteriez pas Une demi-journée de bonheur. |
E Landudal n’alumer ket A c’houlou koar d’an ofern-bred Ar mel a lipomp Ar c’hoar a werzhomp En ostaliri yeont ganeomp. |
A Landudal on n'allume pas De bougies à la grand-messe Nous mangeons le miel Nous vendons la cire C'est pour nous à l'auberge ! |
Ar frouezh zo diouzh ar wezenn , an oberou diouzh an den Deus sac’h ar glaouer, ne teu ket traoù gwenn. |
Le fruit vient de l'arbre, les actions viennent de l'homme Du sac du charbonnier ne sort rien de blanc. |
Ar pennou golo a zav an uhelañ. | Les têtes vides sont celles qui dépassent les autres. |
Ma fell dit eostiñ Morse re abred ne hadiñ. |
Si tu veux récolter Jamais tu ne sémeras assez tôt |
Daou hent a gas da baour : Laerezh ha labourat d’ar sul. | Deux chemins mènent à la pauvreté : voler et travailler le dimanche. |