Ma c’hi bihan a zo du eus penn e fri betek e lost, nemet e bav dehou a-raok a zo gwenn. Da Hanter-miz-eost e oa bet degaset din gant ma merc’h vihan eus ur gêr war ar maez. Bras e oa-eñ e-giz ur voest sukr.
Brasaet eñ un tammig bihan, bihan eo chomet memestra ; met ar mestr eo deuet d’ober en ti, e-barzh ar c’hav, e-barzh al liorzh.
Dibaoe eo degouezhet miz Du, emañ du toud an traoù er-maez : degouezhet ar glav hag ar yenijenn. Diaoulig, ma c’hi du bihan, bremañ a gav gwelloc’h ar gegin. Al liorzh en deus labouret gant e fri du keit e oa brav an amzer ; na lavar netra dezhañ ken, klask a ra ar wrez. Met ar mestr e vez atav e-barzh al lec’h e vez. Kalz imor a zo e-barzh ma c’hi du bihan.
Ar goañv a zo o tont. Diaoulig na gar ket mont er-maez ken. Du dezhañ, ha du emañ an amzer e-barzh miz Du. Glav a zo ha memes, un tammig erc’h d'an devezh kentañ deus miz Kerzu.
Diaoulig a gav hir e amzer. E-barzh ar gegin ne vo ket laosket da vont, e-barzh al liorzh e vo yen, e-barzh ar c’hav, e-unan, e vo dav dezhañ chom. Diaoulig ne gar ket bez' e-unan. E zaoulagad a savar : tristidigezh a weler e-barzh ma lezer anezhañ e-barzh ar gêr, pa ya an dud kuit eus an ti.
Diaoulig na gar ket ken al liorzh anezhañ. Deuet ar goañv gant ar miz Du – toud an traoù a zo du : ar gwez hag al liorzh a zo du ha noazh, kollet o deus o delioù. Miz Du  a zo duoc’h-du, gwall yen ha trist, met Diaoulig zo du ivez, met un du yaouank, un du esperañs, un du eus ar vuhez.
War-lerc’h ar goañv e teuio en dro an nevezamzer. Ar gwez e-barzh al liorzh o do en-dro delioù, bleunioù a vo en-dro ivez. Cheuc’h e vo an amzer.
Diaoulig en do c’hoazh kalz plijadur o labourat : tennañ ar geot barzh ar glazenn gant e zaou bav a- raok, hini gwenn, an tu dehoù, hini du an tu kleiz. Tud an ti, a re zo bet o hadañ ar geot, ar bleunioù pe al legumachoù a hopo war bouez o fenn. Diaoulig du a zello devouto, hag e zaoulagad a lavaro : bet m’eus bet ac’hanoc’h c'hoazh ur wech all.

 

1. Lapousoù : pluriel de lapous oiseau. Lapous se dit dans le pays glazik et labous dans le pays bigouden comme dans le Léon. Le pluriel Lapousoù est étonnant, on attend plutôt Lapoused. Le suffixe -ed désigne les êtres animés, le suffixe -où, les choses.

2. Kas dezhi : Kas an ton, klask e blijadur, c'hoari e doull-reuz.

 

 

2. D'ar foar gant ar c’harr-skaoñiet

Da bemp eur diouzh ar mintin, e oa Yann war-sav, evit reiñ ur sac'hadig kerc'h hag ur voutenn foenn d’e varc'h Lami. D'ar foar da Gemper e yae da werzhañ moc’h bihan. A-benn en doa echuet bouetañ e varc'h, eñ d’an ti ha kloukañ tri vi, ’blam eñ grede an dra-se a oa mat evit kaout nerzh ha nonpas mont re vezv memes ma eve kalz banneoù gwin. Un devezh start en do da gaout. Ha goude ha hopal d’e wreg «Chann poent eo sevel !»
Hag e-pad e vije Chann oc’h aozañ lein,Yann mont da gargañ tri c’houblad moc'h bihan e-barzh ar c'hased, ha taoler anezhe er penn-a-dreñv eus ar char-bañ ha war-c’horre ur sac'had kerc’h hag ur voutenn foen evit ar marc'h. Ar foenn a oa staget gant ur fun a-zioc'h ar c'hased moc'h. Ha Yann da zebriñ e lein. Chann a oa aet da c’horo ar saout.
War-dro eizh eur, toud an dud a oa prest, memes ar verc'h vihan c'hwec'h vloaz : Soazig. He dilhad brav he doa lakaet - betek he boned perlez -, fier e oa o vont da Gemper. Hi, an hini he deus lavaret din-me diwezhatoc'h penaos e oa paseet an deiz.
Chann gant he fanerad amann ha dont, ha taoler ur sell war ar moc'h, ha lavaret : "met Yann t’eus ket gwalc'het anezhe mat". Hi ha kemer un torchad plouz ha lammat e-barzh ar char-bañ hag en em lakaat da frotañ ar moc'h bihan. A-benn ar fin, pep hini oa azezet. Yann e-barzh an tu kleiz a rene e varc'h, ar foet e-barzh e zaouarn. Soazig e-barzh ar c'hreiz ha Chann e-barzh ar penn-all. An traoù kuit, an amzer a oa fresk met brav, e miz Ebrel e oamp, a-benn e tiskoacho an heol e vo brav-tre.
Fonnus e oant degouezhet war an hent bras. Marc'h Lami a yae gant e hent, a leze war-lerc'h ar c'hirri all. Yann a oa fier deus e varc'h, an hini gwellañ er vro war a grede da Yann, hag atav e veze o fougasiñ gantañ. Ar char-bañ a yae gant an hent, skañv ha lijer,  gwir eo a lavare Yann en doa lakaet war-c’horre rodoù kaoutchoug, bremañ ' zo un nebeud mizioù.
Ne gare ket da Yann gwelet ur c'harr-all dirak e hini, atav e felle dezhañ beziñ an hini kentañ. A-benn e oant barzh traoñ Stank Kerluhen,Yann a daole hep herpel e foet war e varc'h. E Stank Kerluhen, e-barzh an amzer-se e oa kalz korn-droennoù : Soazig oa spontet ha Chann ha hopal :
Diwallit 'ta Yann ha ma 've unan bennaket o tont eus ar penn-all !
«N’eus ket aon da gaout» responte Yann : e-barzh an eurioù-mañ emañ tout an dud o vont da Gemper, n’eus den ebet o vont tramek Kore !
A-raok en doa echuet e gomz, ar marc'h Lami d’ober ul lamm deus kostezenn ; ul loen kezeg sternet en doa stoket e fri deus hini Lami.
Yann a denne ar fonnusañ ma c’ halle e char-bañ war an tu dehou ; ur c'harr teil a oa barzh an tu all d’ar gorndroenn ; daou loen-kezeg oa staget eus outañ ; ar charretour, e ziv-vrec'h war stern en doa mizer evit derc'hel e gezek eeun war an hent, met an den ha taoler ur sell deus ar char-bañ ha yudal : «Te, sur, an hini eo Yann ! piv a-hend-all a vije bet kemend-all pres e-barzh !» Youenn ar charretour a oa ur c'hamalad yaouankiz da Yann, kalz troioù louarn o doa-int graet o daou asambles.
Yann ha sevel un dorn, ha c'hoarzhin, ha taoler e foet war e varc'h, hag e-barzh an hent !
E Pont ar c'hleunioù e traoñ ar Rouillen, e-barzh lec'h e oa an hent-houarn da dreuziñ, Chann a lavare : « Ma doue, serret eo ar gloued» setu Yann o hopal «Ho-ho-goustadig !» met an tren oa 'tont eeun-hag-eeun.  Ar marc'h-du a daole ur vogedenn zu ken na weled ket netra, ha trouz a oa da heul setu na gleved ket kalz tra ivez. Ar marc’h Lami d'ober chiboud, eñ sav war e zreid a-dreñv, ar moc'h da yudal, Soazig da leñvañ, Chann da skrijañ, ha Yann da hopal ha da lopañ gant e foet ar c'hreñvañ ha ma c'halle war e varc'h. An tren a oa aet hebiou ; ar marc'h en-dro war e bevar zroad ; ne oa droug ebet. Ar gloued a oa digoret en-dro, un taol foet hag ar marc'h en-dro da drotañ tramek Kemper !
E-barzh kêr e oant degouezhet, muioc'h a girri a oa bremañ met Lami a oa atav an hini lijerañ. E Poull ar Raniked an hent a oa simañtet, hag a lakae e gernioù da risklañ. Goustadikoc'h e oa dav mont ; an dra-se a rae da Yann grognal. Na blije ket dezhañ. Un harp evit da Chann diskargañ he amann hag he vioù e-barzh un ispiserezh ; ha goude e Tachenn Brest, toud an dud d’an traoñ eus ar char-bañ : ar grec'henn evit sevel da varc'had al loened a oa gwall start.
Degouezhet e-barzh ar marc'had, Yann a ziskarge e gased moc'h dindañ ur wezenn ha diouzhtu da gas e char-bañ hag e varc'h en ur porzh a-dreñv d’an ostaleri, ha stagañ e varc'h en ur marchosi gant un tammig foenn.
Yann en-dro tramek e dud hag e voc'h. Bez' e oa dija tud war-dro hag a c’houlenne ar briz gant Chann. Peuz-fonnus en doa graet Yann afer gant ur marc'hadour deus Bro-Naoned. Atav a-benn e vije paotred Naoned e-barzh foar ar moc'h e vije gwerzhet fonnusoc'h ha keroc'h. Hep dale e oant karget en ur gamion vras e-touez ur veskennad re all, an dra-se a rae un trouz da vezañ klevet deus kement korn e kêr.
Yann tramek an ostaleri gant ar marc'hadour evit touchañ ar baeamant. Dirak banneoù gwin ruz, ar marc'hadour a denne deus ur mell yalc'h un nebeud bilhejoù hag un tammig pezhioù moneiz hag e kinnige anezho da Yann. Hemañ a gemere an arc'hant etre e zaouarn ha kontañ goustadig en ur gemer e amzer araok lakaat an teñzor e-barzh e chakod en tu diabarzh deus e baltok, ha serriñ a rae ar chakod gant ur spilhenn glochedet. Ha Yann goude, o tigoriñ e yalc'h vihan, a daole un tammig moneiz da baotred Naoned en ur lavaret : “un tamm arc'hant chañs".
Un nebeud banneoù a oa evet etre an dud a oa e-barzh an ostaleri evit ar memes tra. En ur zont er-maez e kavas Yann e c'hoar-gaer Mariann. Hi a lavare :
«Te, Yann, gwerzhañ mat da voc'h t’eus graet ?»
«Mat-tre» responte Yann o lavaret ur priz kalz kreñvoc'h evit en doa bet. Yann a oa ur fougaser brein.
«N'eo ket gwir !» - a lavare Mariann – «da voc'h ne oant ket koulz evit ma re» ; hag hi a zistroe ha hopal : «Herve, Herve, deus amañ founnus !» 

Dibaoe un nebeut mizioù, ar wreg a vouete kalz gwelloc’h ar wiz kozh ; ober a rae dezhi boued mat : brenn deus ti ar bouloñjer, laezh, avaloù-douar ha tout diouzh gwalc’h. Dav e oa d’ar pemoc’h beziñ lart evit kavet kig druz.

An devezh bras a oa degouezhet : dour a oa o tommiñ e-barzh ar chidhouarn vras ; war an daol-voued, en ti, ar merc’hed o do diblusket ognon ha kignen ; ar wazed o do lemmet ar c’houtilli a oa e-barzh kêr, deus an hini vihanañ betek ar goutell vras.

An daol-voc’h a oa e-barzh ar porzh ; ar wazed d’ar c’hraou-moc’h gant funioù. E-biou he fav e oa paket ar wiz kozh ha stlejet betek ar porzh. Diouzhtu, war an daol gant ar baotred, unan peg e-barzh he skouarn, unan all e-barzh ur pav, unan all e-barzh he lost. Yudal a rae ar pemoc’h met en un nebeut amzer e oa staget he favioù diouzh an daol gant ar funioù. Gourvezet e oa war he c’hostez, yudal kreñv a rae ar paour-kaezh loen e-giz e ouie petra e oad o vont d’ober dezhañ ; met deus he fenn betek he lost un den a oa peg e-barzh.

Er penn a-raok, al lazher moc’h, fas diouzh penn ar wiz, a dostae beg lemm ur goutell vras he gouzoug, a glaske an takad mat ha gant un taol sec’h a blante anezhi betek an troad e-barzh gourlañchenn ar pemoc’h. Ar gwad a strinke war an douar, daspugnet a vije un tammig evit ober yod gwad.

En un nebeut-tre a amzer e oa marv ar pemoc’h. Ne oa tamm trouz ebet ken. Sailhadoù dour berv a vije bannet war ar c’horf marv evit skaotet anezhañ ha kement den a oa aze a gemere ur goutell ha rakañ ar reun. A-benn e oa echuet, kroc’henn ar pemoc’h a oa flour dindan an dorn evel beg ur c’hrouadur bihan. 

Goude, an daol a veze lakaet kostez ur voger ;  ar pemoc’h e benn diouzh an traoñ hag ar penn-a-dreñv diouzh an nec’h, ar c’higer-moc’h gant e goutell vras a zigore anezhañ deus laez betek an traoñ. Ar bouzelloù a veze daspugnet e-barzh ur baner ha kaset d’ar stêr e-kichen evit beziñ gwalc’het ha diwezhatoc’h e vezint kavet evit ober ar silzig hag an anduilhennoù.

Ar gorailhoù e-barzh ur baner all evit beziñ kaset diouzhtu d’ar c’harrdi e-tal an ti. Aze veze lakaet an daol-voc’h hag ar pemoc’h troc’het dre dammoù, an daol naet oa war he c’horre an tammoù kig en ur penn hag e-barzh ar penn-all al lard hag ar gorailhoù. En ur veilh vihan e vezent drailhet ha mesket gant kig druz hag ognon ; ar meskad-se, gant e zorn, ar mestr kiger a leunie ur voest houarn, hir ha strizh, reñket brav. E-barzh forn ar bouloñjer e veze poazhet, an dra-se a oa ur fourmaj rouz dispar.

Lard ha kig druz drailhet gant ar veilh, mesket gant ognon, kignen, pebr ha halen glas a rae al lard sall. Gant ar gorailhoù ha kig druz e veze graet ar silzig hag an anduilhennoù ; Ar re-se a oa da chom e-barzh ar jiminal e-pad pell amzer a-raok beziñ mat da zebriñ evit an devezhioù bras.

An tammoù kig a oa war an daol, melloù tammoù ul lur, marteze div pe muioc’h ; e-barzh ur bailh e vezent lakaet, un nebeut tammoù er foñs ha goude un nebeut dornadoù halen glas ha salpetr, en-dro ur reñkennadenn tammoù kig ha goude halen betek e oa leun ar bailh a-rez ar bord : bez e vo kig-sall mat a-hed ar bloaz.

E-pad an amzer-se ar vugale a yae da gas un tammig kig rost d’an amezeien.
Da goan e-barzh kêr e oa kalz plijadur tañva ar c’hig rost fresk, ur pred mat war-lerc’h un devezh labour start ne rae ket a zrouk.

A-benn ar sul kentañ e vo pedet toud ar gerent tost ha memes ar re all da zont da fest ar pemoc’h ; un devezh bras evit lod da zebriñ kig rost ha fourmaj rouz deus ar seurt ne veze ket gwelet alies.
10-04-1974

 

1. Beziñ, tommiñ : an dibenn verb a vez implijet kalz muioc'h e Bro C'Hlazig.
2. Koutell, ar c'houtilli : kontell, ar gontilli.
3. Goavet : gourvezet.

4. Youd : yod
5. Daspugnet : dastumet
5. Skaotet : skaotañ
6. Halen : holen

 

5.  Ar gwener devezh ar galetez

     Bep gwener e kement kêr e oa devezh ar galetez. Da verenn na vije ket soñjet debriñ un dra all bennaket.

Goude e lein, diouzhtu, an tad kozh a yae da faoutiñ skilioù : petra eo skilioù ? Ne ouzoc’h ket ? Bilhetez koad hir torret moan-tre evit mont dindan ar billig da zerc’hel an tan.

     Un arboellad skilioù oa ingal ‘barzh kêr met bep gwener an tad kozh ne zisoñje ket mont da faoutañ skilioù ; setu ur c’henn bern oa o c’hortoz ‘barzh ar c’harrdi ; an tad kozh a lavare bep sizhun : marteze a-benn ar gwener a zo da zont, e vezin klañv hag e chomin war an teil (barzh e wele evit lavarout mat).

     En ti, ar merc’hed - ar wreg hag ar vatezh pe ar verc’h vras - oa da-vat oc’h ober an toazh : toazh evit ar galetez gant ed-du ha bleud gwinizh mesket gant laezh, toazh evit ar c’hrampouezh ed-du gant bleud ed-du ha dour, toazh evit ar c’hrampouezh gwinizh gant bleud gwinizh, vioù, amann, laezh ha dienn.

A-raok ar galetez ar merc’hed a aoze pe grampouezh ed-du pe grampouezh gwinizh. Ar c’hrampouezh ed-du e-pad ar sizhun a veze debret da lein gant ar c’hafe, pe vije mad gant ar soubenn legumaj pe da ober soubenn laezh.

Ar c’hrampouezh gwinizh a veze graet ken evit an deizioù bras. Ma ! a-benn ar sul da zont e oa un devezh bras bennaket : pardon ar « Gerzevot » pe « Santez Anna » pe un digarez all bennaket e-giz ur vadeziant.

A-benn ar fin e teue tro ar galetez - war-c’horre an oaled ur mell tan dalc’het gant skilioù an tad kozh - daou drebez gant div billig vras : ar wreg gant ul loa bod a gemere an toazh ‘barzh ur bodez liv melen aour, a daole anezhañ war ar billig ; goude, an toazh a veze ledet gant ur rozell vihan - a-benn e oa poazhet un tu, gant ur spanell, ar galetezenn a veze troet evit poazhañ an tu all - ha goude, atav gant he spanell, ar wreg a daole ar galetezenn war ar billig all ; aze, gant ar spanell ivez ar vatezh a zistroe prim evit tommañ anezhi un tammig muioc’h hag un tamm amann ‘barzh ar c’hreiz, ha gant he spanell e taole ar galetezenn domm e-kreiz an daol war un torch gwenn.

Daou zen ne oa ken ouzh taol asambles ; ar merc’hed o do labour evit gwalc’hañ anezho : an ozac’h hag ar mevel bras. An tad kozh, ar vugale hag ar merc’hed a oa o zro goude anezho o do bet o gwalc’h.

An ozac’h a gemere an hanter deus ar galetezenn - ar mevel a dape ar rest - an daou a ruilhe an tamm galetezenn etre o dorn, ha diouzhtu ‘barzh o beg - ha lonke anezho evel ur flipadenn ; dirak pep hini ur mell skudell leun a chistr ruz c’hwerv. Start e oa d’an div vaouez derc’hel dezho galetez war an daol ; dre ma oa unan war an torch e yae kuit ; betek tregont marteze daou ugent galetez etre an daou - ha melloù - teir pe beder gwech brasoc’h evit ar c’hrampouezh a vez graet an devezh hiziv ‘barzh an tiez krampouezh

Bremañ e oa tro ar vugale - trouz e oa kostez an daol - laezh ‘barzh ar skudelloù hag evit ar wreg hag ar vatezh laezh ribot ; an div-se ne zebrent ken a-benn e oa gwalc’het tout an dud.

Goude e oa kalz labour evit plegañ ar c’hrampouezh ed-du ha marteze ar c’hrampouezh gwinizh ha daspugn anezho ‘barzh an  arbel voued ; ha warlec’h e oa dav gwalc’hiñ ar skudilli.

A-benn e oa daspugnet tout an traoù e oa deuet mare merenn vihan : ar wazed a zeue en-dro da zebriñ galetez yen pe grampouezh ed-du.

Lanig Rouz

Gwener 17/05/1974

6. An nevez amzer war ar maez

 

Gwechall, a-benn e tegouezhe an nevez-amzer, ar vuhez a oa e-giz aesoc’h war an douar, er-maez. Ar c’hlazenn e-barzh ar parkeier, bokedoù an hañv e-barzh ar foennegoù, ar bleunioù hag an delioù nevez e-barzh ar gwez war ar c’hleuñioù, a lakae an dud da c’hwitellat gant ar blijadur a oa en o c’halon.
Ar gwellañ tra evit amprouiñ ar vuhez nevez a oa da vont e-barzh an hent bihan, an hent kozh e lec’h, memes en amzerioù-se, ne vije ket gwelet kalz tud na galz loened : na saout, na geseg, na girri ; ha seurt hentoù-se a oa goloet gant ar brankoù a yae d’an eil gleuz d’an egile.
A-wechoù an hent a oa don etre ar c’hleuñioù uhel ; deus an traoñ e yae an hent a zegouezhe ‘barzh ur stankenn ; an dourig a dreuze anezhi a gouezhe en tu all, izeloc’h en ur foenneg gant un trouz metalek en ur stokañ ouzh ar vein.
Gwez haleg a oa a bep tu, laboused a skrije araok hag a-dreñv. E-touez an delioù, neizhioù graet gant pri prad ha bleñchoù sec’h ; e-barzh an hini vioù glaz gant pikoù du, vioù borzevelleg.
Er stankenn e oa bleunioù a bep seurt ; deus kostez ar c’hleuz e tu ar c’hreisteiz, bokedoù laezh melen sklaer ; dindan ar brankoù bokedoù glas, melen-ruz, gwenn ha kement liv a zo war an douar.
Brav e oa chom aze evit ober un diskuizh pell deus pep lec’h. Ne weler den ebet, na glever trouz ebet nemet al laboused o kanañ e-touez an delioù ; ha marteze lammoù ur c'hazh-koad o vont d’an eil brank d’an eben.
En tu all deus an dourig, an hent a yae en-dro d’al laez gant kamm-droennoù. War an douar ha war ar c’hleuñioù e oa mein gwenn a ruilhe betek ar stankenn a-benn vije glav bras.
Dre ma yae d’al laez ne oa ket ken war ar c’hleuñioù gwez haleg met gwez derv pe gistin, pe graoñkelvezenn hag uheloc’h bodoù lann ha banal, gant bleunioù ruz melen hag ur c’hwezh dispar. En tu all deus ar c’hleuz, ur park a oa leun a lann deus memes liv, melen aour.
An dra-se a oa un taol lagad hag eo diaes gwelout bravoc’h nep lec’h all ebet. Laboused bihan a nijelle dreist al lann, an drezenn, ar gelenn hag ar spern. Neizhoù a oa kement tu : neizh moualc’h, boc’hruzig, laouenan, pennduig, kegin. E-barzh ar c’hleuz er penngos kozh debret gant an amzer un neizh kazeg-koad.
Kleved e vije labous an nevez amzer : ar goukoug ; an dra-se a rae plijadur d’an holl : bras ha bihan, kozh ha yaouank, d’ar vugale, d’an tadoù ha d’ar mammoù kozh. Neuze e oa deut an nevez amzer.
Dreist ar gwez e-barzh an aer un taol askell sec’h, al labous en he beg un tamm koad : ur big gant pluenn gwenn ha du. He neizh a oa pelloc’h e- kreizh ur bodad-gwez kistin, un neizh graet gant ur micherour dispar : un doenn bleñchoù evit disklaviañ ar vioù ha diwezhatoc’h al laboused bihan nevez ganet. Degouezhet betek he neizh, ar big a ragache ; eürus he oa hi, he labour a yae araok.
Pelloc’h, en tu all deus ar park ul labous all, ur vran marteze div, o koagal ,un trouz trist e-touez ar vuhez-se a oa kentoc’h laouen ha c’hoarzhus. O neizhoù a oa gwall uhel, tre war laez ur wezenn faoù pe derv ; dañjerus e oa mont ken uhel-se.
E kreiz al lann ur wezh dre vare ul lapin pe ur c’had a lamme kuit ; ar c’hleuñioù a oa leun douarennoù. Ar parkeier legumajoù, ma vint e-kichen, a-benn e teuio an hañv, o devo klianted.
En ur vont a-dreuz ar parkeier e vije kavet un hent bihan all, breur d’an hini kentañ : bleunioù, laboused en-dro, ha memes levenez c’hoazh. E kement korn-tro ha kement kleuz, ha kement penngos, al levenez da vevañ.
Lanig Rouz
12/02/1974

Petra a vije graet en amzer gwechall gant ar muiañ lakadur evit ar foenn ? An dra-se a oa boued evit ur bloavezh ; ma vije daspugnet mat, ar c’hezeg hag ar saout a vo lart : “E-barzh ur gêr vat an ozhac’h a zo treut, met e loened a zo lart”.
Mare ar foenn a zo e miz Even, a-benn emañ an devezhioù an hirañ, eus teir eur eus ar mintin betek unnek eur eus an noz.
A-raok e oa degouezhet ar sklerijenn, ar baotred yaouank hag an dud kreñv ‘yae tramek ar foenneg, pep hini e falc’h war e skoaz hag o c’horn d’istribilh diouzh o senturenn, e-barzh un dornad geot hag ur bannig dour gant gwinegr, e-touez ar maen-falc’h.
E traoñ ar foenneg e yaent e-barzh ar prad, e lec’h na oant ket evit mont tost ar c’hezeg hag ar falc’herez, damm e oa re zour : an douar ‘ oa re vlot.
Degouezhet war an dachenn labour, pep den a gemere e vaen ha gober un taol lemm d’e falc’h, a-raok en em lakaat e-barzh al labour. Ha goude an eil war lerc’h egile gant o vrec’h war-stenn gant o hent, ar geot a gouezhe a daolioù sec’h, ar baotred a stoke o falc’h diouzh ar geot ha da heul etre o dent un trouz evel “a-han” e-giz evit beziñ aesoc’h taolet ar geot war an douar. Ar filzi a stoke ouzh ar geot asamblez evel ur mekanig dispar.
Degouezhet betek ar c’hleuz, pep hini, e falc’h war e skoaz, en-dro d’ar penn all : un taol maen diouzh ar falc’h, en dro d’ar falc’hat e-pad teir eur a vont-dont, se d’an eil penn ar foenneg.

Ar geot ‘ oa ledet war an douar e rizennadoù eeun. Echuet e oa ar c’horn lagenn, ha memes ar penn pellañ toud eus ar foenneg e-lec’h ne oa ken broenn ha hesk a vije daspugnet evit goloiñ ar bern foen barzh al leur pe gouzer dindan ar saout.
Met dek eur e oa, an heol a ziskoache, hag ar gwrez dija a lakae ar falc’herien da vont goustadikoc’h : piv na vezi ket bet skuizh goude pemp eur falc’hadeg ! Int tramek kêr da zebriñ lein, ul lein dispar gant vioù fritet, kig-sal, chistr, kafe.
E-pad an amzer-se an ozhac’h a oa e-barzh ar foenneg gant daou loen-kezeg staget diouzh ar falc’herez. En un nebeut amzer ar rest eus ar foenneg, ur c’hrenn tachenn geot a oa taolet d’an traoñ. Goude gant forc’hoù, ar merc’hed hag ar vugale a lede ar geot.
An heol betek an abardaez a rae e labour en ur sec’hiñ ar geot ; en noz, ur c’hwezh vat ‘barzh ar foenneg, c’hwezh ar foenn nevez.
An antronoz e vije troet ar foen geot gant forc’hoù pe gant ur mekanik dre gezeg. Ar foenn a oa c’hoazh glas ha memes gleb ‘barzh al lagennoù, dav oa diskouez anezho d’an heol.
Goude merenn vihan, ar foenn a vije rodelloù ha renkennadoù an eil penn d’an egile diouzh ar foenneg. Ha ma vije sin c’hlav, tout an dud, bihan ha bras, kozh ha yaouank, paotred ha merc’hed gant forc’hoù da ober bernoù diouzh ar foenn ; met d’an deiz war-lerc’h, un tammig heol hag ar bernioù oa ledet en-dro.

A-wechoù e-pad meur a zevezh al labour-se : e verner ha leder en-dro.
An devezh evit charreat ar foenn a zegouezhas. Diouzh ar mintin a-raok mare merenn e vije troet pe ledet ar foenn, ma oa bernet. Goude rodellat e ya diouzhtu ar c’harr kentañ e-barzh ar foenneg. Tud a oa deuet diouzh ar c’hêrioù tro-war-dro, tri c’harr gant pep hini daou loen-kezeg.
Gwazed gant forc’hoù hir a daole ar foenn sec’h e-barzh ar c’harr. An hini a oa e-barzh ar c’harr na helle ket chom da ehaniñ : pevar den a daole hep herpel melloù tamm-foenn. Ha labour en doa evit ober ar c’harr eeun, ha ma gouezhe ar foenn a-hed an hent, brud fall a vije graet dezhañ : “Ne ouzes ket ober mat ar c’harr foenn” a vije lavaret d’ar baotred pe d’ar merc’hed yaouank a zegouezhe an taol-se gante. Hag alies e oa gwazhoù dour ha fozioù e-barzh ar foenneg da dreuzañ, an dra-se ne renke ket an traoù evit ar c’harr ma ne oa ket graet peurvat.
A-benn e vije leun ar c’harr, unan diouzh ar baotred a bege e-barzh ar fun hir a oa staget diouzh penn-dreñv ar c’harr ha stlapañ anezhi e penn-a-raok. Ar maout a oa gant an hini a lakae ar fun da gouezhañ etre divskouarn ar marc’h-limon.
Ha goude, tri pe bevar den kreñv da dennañ war ar fun evit stardañ anezhi mat, ur skoulm e-barzh ar c’hravazh ha bannañ anezhi en tu all ; ur frapad all c’hoazh hag ur skoulm e-barzh ar c’hravazh all. Bremañ ar foenn emichañs a chomo eeun er c’harr betek al leur.
Ar charretour a zegouezhe gant ur c’harr goullo, a yae tram' kêr gant ur c’harr leun.
Hag ar foenn diouzhtu en-dro e-barzh ur c’harr all. D’e heul, merc’hed hag ar vugale gant rastelli koad a oa o kribañ, netra ne chome war-lerc’h, naet ha glas-brav e oa ar foenneg dre ma yae ar foenn kuit.

E-barzh al leur an nebeut gwazed a ziskarge ar c’hirri, a rae ar bern foenn.
A-raok, plas ar bern a oa bet naetaet, an tuchennoù glazenn oa diblantet, an taol skub gant ur valaenn bezv, ha goude e oa graet un dorchenn gant duilhoù keuneud evit d’ar foenn nonpas beziñ war-eeun war an douar, ha chom sec’h ;
Dont a rae ar bern uhel, a-raok echuiñ anezhañ e vije beziñ serret : a-benn ar fin vije goloet gant plouz ha hesk evit d’ar foenn beziñ e-barzh an dic’hlav e-pad ar goañv a vo kalz ezhomm eus ar foenn evit al loened.
Dont a rae an abardaez, ar c’harr diwezhañ ‘ oa e-barzh al leur gant ur mell boked derv. Kanaouenn a youc’hadeg a oa, skuizh ‘oa an dud, deuet ‘oa mare koan, poent e oa mont da gemer un tammig repoz en ur zebriñ ur pred mat, en ur evañ un nebeut gwerennoù chistr.
A-benn arc’hoazh e vije dav abred ar mintin mont da falc’hiñ e-barzh ur gêr all. Ha goude ar foenn e teufe an eost.

 

Notennoù
1. Damm : abalamour

 

8. An dornadeg

En amzerioù-se al labourerien-douar en em sikoure evit ober o labourioù start evel an dornadeg, hag an dra-se a rae ur vandennad. A-wechoù e-barzh ur vandennad e oa pemp pe c’hwec’h kêr ; gwelout e vije an devezh bras muioc’h evit ugent ha memes tregont etre ar baotred hag ar merc’hed asambles e-barzh al labour.
Hiziv emañ an devezh peurzorn evit ur vandennad a zo dibaoe bremañ pemzektez o vont d'an eil kêr d'eben evit daspugn an eost ; hiziv emañ an devezh diwezhañ barzh «Kerpoul». Al leur a zo leun plouz ha pellachoù. E tu traoñ emañ an dornerez ha goude diouzhtu an hejerez-plouz gant he dorn bras, e fas, uheloc’h barzh an tu dehoù , ar manej a vije laket da dreiñ gant kezeg evit d’an dornerez mont en-dro ; e penn all d’al leur e oa ar veilh-nizat.
Kenkent e tegouezhe an deiz - e miz Eost an dra-se a oa gwall abred- e tiskoache tud deus kement korn : unan gant ur c’harr, unan gant ul loen-kezeg, unan gant ur forc’h hir pe ur rastell. Bez e oa paotred yaouank gapet, merc’hed yaouank, gwazed deut war an oad ha mousoù a oa c’hoazh yaouank tre.
Pevar loen-kezeg a oa staget hep dale diouzh ar manej. Ur mous daouzek vloaz bennaket e-sav war ur plankenn e-kreiz ar manej, ur foet hir barzh e zaouarn, a gase ar c’hezeg ; a-benn e tiblasent, an dornerez en em lake da dreiñ goustadik gant kalz trouz.
Ur c’harr kerc’h a oa dija barzh al leur, gwintet e oa e c’hravazhioù, savet d’al laez ; un den e-barzh ar c’harr, gant ur goutell a droc’he ar "gerboù" ed, a vanne anezho war davañjer an dornerez dirak an taboulin. E sav war ur c’hased bihan evit bezañ uhel a-walc’h, an ozhac’h kêr “Pêr” a oa o vouetañ an dornerez ; dre ma kouezhe ar "gerboù" war an davañjer, Pêr a ginnige anezho dre zent bras an taboulin.
Ur vicher dañjerus, e vizied a c’halle bezañ lonket gant an taboulin da heul ar gerboù ; alies zo bet gwelet tud bistiged en ur ober ar vicher-se.
Na zont er maez deus an dornerez an ed yae barzh an hijerez-plouz ; hennezh a droe gant ur mell dornikell : dre dud e oa dav treiñ anezhi, an taol-mañ ne oa ket ur vicher dañjerus, ur vicher start a oa sur-tre. Un den kreñv a oa boazet da gregiñ en dornikell, met hiziv ur mell maouez vras ha dev a oa peg e-barzh; ar vaouez-se a yae d'an eil kêr d’eben da labourat alies evit he boued ; a-benn ne laboure ket, hi yae da glasket boued hag evaj.
Teodoù fall a lavare lar Per en doe graet dezhi mont barzh ar plas-se evit dezhi na pas mont re alies da welout ar voutailhad chistr barzh ar c’harrdi. Dindan an hijerez e kouezhe ar pell hag ar greunenn. Teir pe beder flac’h yaouank gant o rastell pe o rozell a denne kuit deus dindan pezh a oa ar pellachoù gros e-barzh un tu hag , ar rest e-barzh an tu all.
Ur wech dre vare , int a leunie ur mell liñsel gant ed ha pell, ha stleje anezhi tremek ar veilh-nizat e penn all d’al leur. War dro ar veilh, div vaouez all hag ur mous : unan a droe an dornad, eben all a vanne an ed hag ar pell en ar veilh, ar mous gant ur rozell a rae ur bern deus ar greunenn a zeue er-maez deus ar veilh. Ar greunenn a veze kaset diwezhatoc’h d'ar c’harrdi : div pe deir gwech e veze dav nizat anezho c’hoazh araok e vijent naet hep tamm pell. Ar pell a yae d’an tu all deus ar veilh. Ar vamm-gozh dont a lavare: «dav eo lakaat a-gostez un tammig pell naet, pell kavel, ezhomm a vo araok echuo ar bloaz.» Ha tout an dud da c’hoarzhin barzh al leur.
Ar plouz a yae er-maez e penn an hijerez; aze pevar mous yaouank, paotred ha merc’hed gant forc’hoù bihan a vernie anezhañ evit bezañ aesoc’h da bevar faotr yaouank etre ugent pe bemp bloavezh warn ugent a vije gant forc’hoù troadoù hir war dro pemp metr, dougen ar plouz war ar bern a oa deut gwall uhel ha peuz hir.
Daou zen oajedek a oa oc’h ober ar bern plouz, brav e oa graet ganto, ne oa riskl ebet d’e gwelet kouezhañ. Kenkent e oa gollo ar c’harr unan all a gemere e blas : ar charritour a yae hep herpel mont dont deus ar park d’al leur. Barzh ar park, tri den marteze pevar a garge an ed barzh ar c’hirri.
En al leur na weler ket an dud gant ar poultrenn a nijelle e kement korn : an dour rouz a rede deus beg bep hini; an heol a oa tomm e kreiz an deiz. Ar paotr bihan kêr a ginnige ur werenn chistr d'an dud mare da vare : met na ever ket kalz, a-wechoù ur bannig en o beg ha taol anezhañ en-dro war an douar evit glebiañ o zeot a oa gwall sec’h.
Da unnek eur hanter un harp evit merenn ha da beder eur unan all evit merenn vihan.
D'an abardaez un tammig araok an deñvalijenn ar c’harr hanter leun ed met ur mell brank derv war-c’horre : ar c’harr diwezhañ a oa o tegouezhout ; ha tout an dud merc’hed ha paotred da yudal. Na nebeut amzer e oa daspugnet ar plouz hag ar greunenn. Echuet e oa an eost e “Kerpoul”.
Bremañ e oa deut an noz : youc’hadeg a oa bremañ, ar baotred o doa kalz plijadur, met ur vandennad all a responte dezho en tu all deus ar stankenn ; e-barzh ur gêr all an eost a oa echuet e memes amzer. E-pad un hantereurvezh an div vandennad a responte an eil d’eben.
Ar wreg a oa deut e-barzh al leur gant ur voutaihad gwin ruz, ur voutailhad lambig hag unan all un tammig traoù dous evit ar merc’hed.
A-benn ar fin ar youc’hadeg a harpe, an noz a oa deut didrouz. Ar wazed dirak ar puñs evit sklapañ dour deus o c’horf ha kas kuit ar boultrenn staget gant ar c’hwez. An eil war-lerc’h egile ez aent d'an ti da zebriñ koan.
Ouzh taol oant bremañ, ar wazed e-penn laez, ar vousoù hag ar merc’hed e-penn traoñ. Daou lamp petrol a sklerijenne an ti. Soubenn ar c’hig sall a yae deus traoñ, ha goude kig sall gant legumajoù, un anduilhenn a oa barzh ar jiminal dibaoe ar goañv ; war-lerc’h ragoud lapin gant prunenn. Naon o doa tout an dud, bihan ha bras, al labour a oa bet start, ar chistr ha diwezhatoc’h al lambig a ziskenne. Kanaouenn a oa an eil penn deus an daol, amzer a oa evit mont da gousket ; ar sul 'oa a- benn arc’hoazh.
E-kreiz an noz bep hini a gemere hent ar gêr, an noz a oa brav, al loar a sklerijenne an hentoù, aesoc’h e oa mont d’ar gêr ; c’hoarzhadeg a glever kement tu e-pad pell amzer.
Echuet e oa an eost evit ar bloavezh.

29-01-1974

9. Koñchennoù an ostaleri

Bremañ ‘zo daou-ugent vloaz ma mamm a oa o terc'hel ser er gêr un ispiserezh hag un ostaleri. An dezioù bemdez oa nebeut klianted ; ur wech dre vare, e teue bugale da brenañ evit dek gwenneg pe damm pevar real limaioù ; gwechoù all, gwregioù ar c'hêrioù e-kichenn da gerc'hat ul lur halen glaz pe gafe ; gwele ’vije ivez an aozer-henchoù pe unan all bennaket o tont da c’houlenn ur voutailh gwin ruz.
Koulskoude war an estajerennoù e oa boutailhoù deus pep seurt traoù : gwin ruz, gwin gwenn, hag evajoù kreñv e- giz rom, kognak, kirsch, dour vineraer ha kalz re all a m’eus disoñjet. Ar bannioù a vije servijet war an daol vihan ; dirazhi, dioù pe deier c’hador hag ar c'hased «Luciline». Luciline a oa petrol a vije gwerzhet evit sklerijennañ an tier gant al lampoù.
Kennebeut klianted dirak an evajoù e-giz evit an ispiserezh. Gwelet e veze ur c'harr bennaket herpel ; ar charretour a stage e geseg diouzh ar ruilhenn kost ar voger ; goude e teuie ‘barzh an ti. An den se oa o tont deus pell, e garr a oa leun deus peb seurt marc’hadourezh. D’eus pelec'h e oa o tont ? Roudoualeg pe damm Kastel Nevez, pe un tu bennak all. E wiskamant, dilhad voulouz, war-c’ horre e benn ur mel tok ledan.
«Ur werenn kafe hag ur banne kirsch e- barzh » - a c'houle. E-pad ‘oa selvijet dezhañ e yae d’ar penn all an ti da dommañ e zaouarn eus tan an oaled. Ha da c’houde e kemere un tamm bleñchoù lesked evit tanañ e gorn-butun ; evañ a rae a-benn ar fin e werennad kafe tomm. Ne oa ket kalz savar e-barzh : «Kenavo ar wech all» a lavare. Hag en-dro war an hent gant e zaou loen-kezeg trema Kemper dindan ar yenijen.
D’ar sul war-lerc'h merenn, nebeut paotred yaouank a c'hoarie kilhioù pe voulloù-tenn ser evañ ur voutailhad gwin.
Etre teir pe beder eur d'an abardaez e tegouzhe bep sul en ostaleri tri den, keñtoc'h bihan, met plantet mad war o zreid. O anvioù : Yann, Fañch ha Tin. Anavezet mat-tre e oant er vro, ha boaz e oamp da weled anezho bep sul war -dro memes mareioù.
Abred eus ar mintin e oant aet kuit d’eus ar gêr ; war-dro eizh eur pe nav eur ‘oant war an hent evit mont d'an oferenn d’ar vourc'h. Seizh kilometr war o zreid ha kement all evit mont d'ar gêr ; ha meur’d chapel o doe resevet gweladenn an tri c’hamalad a-hed an hent ; o c'hlipenn a gomañse da ruziañ. «Tri bann gwin ruz!»’ lavare Yann kenkent oant deut ‘barzh an ti. Hag ar savar en-dro etreze o zri.
«Ya ‘lavare Yann, da viz mae ar bloavezh pemzek en “Argonne” ‘barzh ur c'hoat gant melloù gwez ar seurt a n’eus ket tro amañ, aze on degouezhet ma unan fas d'ur “Boche”, ur mell den gant blev melen ; kost ur wezenn eo chomet, ma bailhonetez a-dreuz d’e vouzello. Unan eus hon daou a ranke chomet»
Kenkent en doa echuet Yann, Fañch a gemere ar gomz : «Me ’zo bet ’barzh “Salonique” an dra-se ’ zo pell deus amañ, gant ur vag e oamp bet ; meur’d devezh e oamp chomet war vor. A benn e oamp diskennet eus ar vag e-touez meur’d miliad soudarded, ar jeneral a yeas war eeun trema din-me, ha skoas war ma skoaz ha lavaras : “Alors ça va Fañch?, qu'est ce que tu penses de ça?”. Tout a re-all a herpas digor bras o beg.
Tin a soñje lar ne oa ket drochoc’h evit an daou all a lavare : «Barzh ar bloavezh seitek, me oa ’barzh Verdun. Un devezh ’barzh ur foz oamp ur vandennad soudarded gourvezet e-touez ar pri evit kuzhat deus ar brussianed o doa dibaoe pell amzer tennet warnomp. Prest e oamp da vezañ prizoniet. An ofiser Boche dont dirazomp - tregont metr marteze, ha hopal “Rendez vous”. Den ne grede respont na n’em ziskouez ; a-benn ar fin me da sevel ha da hopal ar c'hreñvañ a oan gouest e-giz ur youc’hadenn d’an devezhioù dornadeg : “Ton gueule sale Boche”. Ha ma den kuit ar founnusañ ma c’halle mont gant e zivesker hir.»
Yann a zistamme da c'hoarzhin hag a daole da D-Tin : «Te n’out ket ken un «embusqué», te t’eus passaet ar peb brasañ deus ar brezel ’barzh Pont-ar-Veuzenn.»
Tin a responte diouzhtu: «Te Yann, t’eus pañsion vraz, met n’out ket bet pistiget ‘barzh front e-giz t’eus c’hoant da lakat an dud da grediñ. Met o tont d’eus permission, out kouezhet en ul lamm maez d’eus an treñ, mezv dall oas adarre!»
Trouz ’barzh an ti , den na gleve netra ken. Fañch an hini kentañ bouzar eo tammig, met lavaret a rae d’e zaou gamalad :
-Peoc’h ! peoc’h !
- Gra peoc'h te Fañch da gentañ ! a yude Yann : paour kaez Fañch, te ivez ac’h eus pañsion, hag ar gwasañ ‘bamm out bouzar. Met, te ‘oa bouzar pell araog ar brezel, ha memes out ganet bouzar!
An trouz a greske. Yann, Fanch ha Tin a hope muioc'h-muiañ ; ar gwin a yae atao d’an traoñ - bep hini teier gwerenn vras o doa lonket : ha gwer an ostaleri ‘barzh an amzer-se ’oa kalz brasoc’h evit bremañ ;
En un taol int o zri sevel asambles ha kemer toul an nor, ha maez war hent o c’hêriou pep unan e du. Noz ‘oa degouezhet, poent ‘oa mont da gousket. An heñchou evit mont d'ar c’hêriou oa hir ha strizh, nikun ebet d’eus outo ne valee eeun.
Ur sizhun labour start ‘oa o c’hortoz an tri c’hamalad, met a-benn ar sul-kentañ, abred eus ar mintin e vint en-dro war an hent evit mont d'an oferenn.
10/12/1973

10. O vont d’an oferenn

Bep sul e oa dav mont d’an oferenn, an hini a grede, an hini ne rae ket. Goude e oa graet boued d’al loened, goroet ar saout, ar c'hezeg hag ar saout a oa kaset er-maez ; tout an dud a gemere hent ar vourc’h.
An ozhac'h, e dog voulouzenn eeun war e benn, a oa an hini kentañ war an hent ; pemp pe zek munud diwezhatoc'h ar wreg a yae kuit. Bep hini a zegouezhe a-hed an hent gant e gompagnunezh, un eur bale evit mont betek ar vourc’h.
Bep sul ar memes taol-lagad a dalve forzh pezh abadenn. Ar re yaouank, merc'hed ha paotred gant marc’hoù-houarn, nebeut tud oajedek e-barzh char-bañioù. Plijadur a oa sellout ouzh ar c'hezeg lijer, ar marc'h gwenn pe ruz. Met ar pep brasañ deus an dud a yae war droad : muioc’h amzer da gaozeal a-hed an hent ha da glevout ar c'helachoù.
Ar merc'hed a vale dre div, teir, peder, a-wechoù muioc’h, bep hini he disglavier en he dorn ; an amzer a c’helle distroiñ araok e veze echuet an droiad. Bez e oa merc’hed tev ha bihan maget mat, gwall ront deus kement-tu, war o fenn ur mell bolompig blev ront e-giz ur galetezenn ha war-c’horre ar c'hoef bourledenn, koef ar vro ; gwelet e veze ivez ar c’hoef bras parrez «Elien» ha memes ur vaouez gant ar c'hoef bigoudenn, ur vaouez divroad, e- barzh an amzerioù-se an dud ne guitaent ket kalz o barrez anezho.
Bez e oa ivez nebeut merc'hed bras ha sec’h, a vale eeun, o fenn savet d’al laez ; re all a oa daoubleget, ha re all a gamme : mizer o doa int bale ; ha koulskoude a yae ken fonnus hag ar merc'hed all ; o disglavier en o dorn kleiz hag o dorn dehou war o c’hazell evel evit en em zalc’hiñ eeun. Kalonek e oa ar merc'hed evit ober kemend-all hent, an dra-se bep sul. Fall e renke d’an amzer bezhañ evit lakaat anezho da chom er gêr. Plijadur a oa kazi sur o vont d’an oferenn.
Ar wazed a yae gostadigoc'h gant o hent, aet e oant kuit araok, alies ar vaouez a gave he fried a oa aet kuit un tamm mat araok dezhi. Setu e veze lavaret dezhañ : “N’out ket aet pelloc'h evit aze? Echuet e vo an oferenn a-benn e vi degouezhet e-barzh bourc’h Erge.”
E Pont-Balan alies e veze klevet ar c'hleier brallañ, hag ar baotred, ar merc'hed, ar re voan, ar re dev, ar re gamm, ar mammoù-kozh hag an tadoù-kozh d’en em hastañ a ginnige kouezhañ gant ar vein a oa war an hent ; deus an traoñ e yae int fonnus met goude e- barzh ar grec'hen e oa poanius da vont d'al laez betek ar vourc'h.
Degouezhet an holl dud diouzhtu d’an iliz, ur rampadenn dreist ar voger vihan, hag
e-barzh ar vered gozh e-tro an iliz ; ar wazed a gemere an tu kleiz evit mont tramek an nor a-gostezh ; ar merc'hed a yae war zehou evit mont e-barzh an iliz e-biou an nor vras.
En iliz ma selled ouzh ar penn laez, ar merc'hed a oa en tu kleiz hag ar baotred en tu dehou ; morse un den ne yae e-touez ar merc’hed nemet unan yaouank bennaket ped un divroad en doa c’hoant da vezañ e-kichen e wreg met kalz daoulagad a veze paret war e-c’horre e-pad tout an oferenn.
A-benn e veze echuet, an dud a yae tramek ar vered, leun e oa an hent ;e- barzh ar vered pep hini a yae d’ar bez e familh : ur bedenn hag un tamm renk, displantañ ar geot e oa dav, lakaat grozol net, gwalc'hiñ ar veiñ marteze. Goude er-maez, en em gavent en-dro : ar merc’hed tramek o zu e-barzh un ostaleri evit evañ ur banne kafe ha debriñ un tamm kouign ; ar baotred e-barzh un ostaleri all evit lonkañ nebeut bannioù gwin ruz pe ma veze yen an amzer bannioù an hini kreñv evel rom pe gognak ; e-barzh an ti butuñ e yae int ivez d’en em bourvezañ evit ar sizhun : pakadoù butuñ gris pe dammoù butuñ karot, butuñ da chaokañ.
Diwezhatoc’h e-lec'h kreisteiz an holl a oa aet kuit eus ar vourc’h ; hag an traoù a oa deut didrouz war-dro an iliz ; ar vourc’h a oa en-dro didud, koulz lavaret den ebet nemet mousoù ar vourc’h a oa bremañ ebatal war an dachenn dirak an iliz.

29/03/1975 Lanig Rouz

11. Ar Pellgent

Gwechall e yae ar pep brasañ deus an dud d’ar Pellgent, an oferenn hanternoz e Gouel Nedeleg. Yen e oa alies an amzer, avel fresk, an douar a oa skornet, ha koulz lavaret erc’h ne oa ket morse. Seizh kilometr war droad a veze graet evit mont betek bourc’h an Erge-Vras. Dre vandennoù e yae ar baotred hag ar merc’hed yaouank. C’hoarzhadeg penn da benn an hent. Amzer da c’haloupat ha d’ober farserezh a-hed an hent, ar baotred a rae aon d’ar merc’hed.

E-barzh ar vourc’h, tramek un ostaleri bennaket evit gortoz hanternoz, lod evit evañ bannioù ha da gaozeal ; ar re all evit c’hoariñ kartoù. War-dro hanternoz e yae int d’an iliz, leun tud e oa hi, start e oa kavout ur gador evit azezañ ; lod a renke chom en o sav.
Bez e oa e-barzh an iliz tud devot a oa deut evit pediñ met kalz re all a oa aze peogwir an dra-se a oa ar c’hiz. Kaoz ha trouz e-barzh an iliz memes e-touez an dud oajedek, kaozeal a rae-int deus al labourioù ha deus o loened. Ar re yaouank, ha dreist-holl ar baotred a c’hoarzhe ken kreñv a-benn e oant war an hent. En o zouez daou grennard gant daoulagad lugernus oc’h ober ur sell war-dro, a-raok, a-dreñv, ha deus kostez, ha goude en ur stouiñ o fenn, int a denne deus o chakodoù, pep hini ur mell tamm bara gant lard sall a oa gantañ c’hwezh an ognon hag ar c’hignen. Int o daou en em lake da zebriñ, o bara e-barzh un dorn ha gant an dorn all sevel o chupenn evit en em guzhat. Met en ur chaokañ, trouz a rae-int ; an dud war-dro a selle deus outo hag un den a lavare : « Paotred n’hoc’h eus ket mezh ; n’ouzoc’h ket pelec’h emaoc’h amañ ? » An daou lampon, atav da zebriñ e-giz na glevent netra, evel e oant bouzar, a echue o c’hreun gant kalz plijadur.

E-pad an amzer-se ar beleg a oa komañset da lavarout an oferenn ; ar muzik a oa gant an orglezig, kanaouennoù gant ar baotred, ar veleien, ha goude gant ar merc’hed hag ar seurezed.

Met e-barzh korn an iliz, e-barzh al lec’h e oa ar baotred trouzus, ne selaouer ket koulz lavaret tamm ebet ar ganerien nag ar veleien, met ar gaoz a yae en-dro hag ur wech dre vare ur mell taol c’hoarzhadeg a lake tout an dud, e-barzh an iliz, da zistreiñ deus war o c’hadorioù ; ar person kozh a denne e zaoulagad kuit deus e levr hag a daole ur sell fulorus war draoñ an iliz.

E-barzh an oferenn, ar gador a gouste daou wenneg ; ur vaouez kozh a zaspugne an arc’hant e-touez an dud ; ur mousig yaouank ober dezhi ur pezh ugent real hag a lugerne un tammig re. Met an itron a lavare : « Te a gemer ac’hanon drochoc’h evit ez on ; roit din-me arc’hant mat, ha ma ’t eus c’hoant, na lavared ket d’an aotrou person. » Setu ar paotr bihan ober dezhi daou bezh gwenneg toull ; ha tout ar vugale, ha memes ar re vras, a zistamme da c’hoarzhin. Ar pezh ugent real a oa ur pezh chokolad goloet gant paper seiz ; e-barzh an ostaleri ar paotr lampon en doa prenet e bezh evit nebeut a dra hag e doa soñjet kaout moneiz gantañ hag ober un devezh mat en ur zont d’ar pellgent.

An oferenn a oa echuet e-touez trouz ar ganaouenn ha trouz mouezhioù ar mousoù ; ar c’hadorioù taolet an eil tu d’an egile evit mont fonnus er-maez. War-dro an iliz, e-barzh ar vered gozh, trouz a oa bremañ : mouezhioù kreñv ar wazed, mouezhioù lemm ar merc’hed ha youc’hadennoù ar vugale a c’haloupe kement-tu.

Al loar a oa sklaer, an avel yen a c’hwezhe deus an uhel.

Ostalerioù ar vourc’h a oa leuniet en un nebeut amzer : gwin, kafe tomm, evajoù kreñv, bara, fourmaj rouz, silzig, kouignoù ha bep seurt traoù all a vije gwerzhet e-kreiz an noz betek ar mintin.
Pep hini a gemere un tammig nerzh ha goude, a yae war an hent evit mont d’ar gêr.

06/02/1974

Notennoù
ober dezho : roiñ dezhi
distamm da c'hoarzhin : dirolliñ da c'hoarzhin.

E-pad ar sizhun araok ar Sul-Bleunioù, e pep kêr, toud an dud a virve o c’hortoz an devezh bras da zont. Bep mintin, ar vamm, abred ‘maez d’he gwele a selle diouzh an amzer, ha bemdeiz ar foenneg ‘ oa goloet gant rev gwenn ; yen ha fresk e oa evit miz ebrel.
D’ar gwener, war-lerc’h merenn, ar wreg a naetae ar wetur, o frotañ koar betek ken e lugerne, ha memestra da sternajoù ar marc’h. E-barzh an arbel en ti, pell ‘zo e oa prest an dilhad brav, bragoù, chupenn ha tog an ozhac’h, dilhad voulouz ha koef ar wreg, dilhad ar vugale vihan.
D’ar sadorn abardaez an ozhac’h a skrivelle ar marc’h.
D’ar sul vintin, goude e oa echuet al labour tro al loened, ar vugale oa toud war sav, ar vamm a wiske anezho an eil war lec’h egile : daou baotr, an div verc’h, an hini diwezhañ na valee ket c’hoazh. Nebeutoc’h evit ur bloavezh he doa hi, met hi an hini a oad o vont da ziskouez d’an dud ‘barzh ar vorc’h.
Ar baotred a oa gwisket giz kêr, dilhad ha bouteier lêr re vihan evito ; fier e oant memestra. Ar verc’h vras oa gwisket gant dilhad gwenn hag ur rumm boutoù gwenn gant toulloù brav met yen he doa ar plac’h araok mont kuit, setu a-benn e vije digouezhet er vorc’h n’he dije ket santet he zreid ken anezhi. Pep hini ‘barzh e zorn en doa ur boked beuz pe damm lore.
Pad an amzer-se, an tad, en e wiskamant sul en doa staget ar marc’h diouzh ar wetur. An daou baotr oa pignet a-dreñv e-kichen ar voutenn foenn, ar verc’h ha mont an tu ‘raok, ar vamm ‘barzh en he c’hichen, ar verc’h vihan goloet en ur pallen gwenn barzh he brec’h.
An tad pignet ivez, - ha traoù kuit - a foet war gein ar marc’h, seizh kilometr betek ar vorc’h, kalz kirri oa war an hent, bugale vihan dreist holl e-barzh.
An devezh evit dezho mont er-maez hag evit diskouez anezho d’ar c’herentiezh hag d’an anaoudegezh.

 

 

Setu penaos e vez kontet gant Lanig Rouz ar pardon mut, a gase ar birc’hirinerien da chapel Intron Varia Kerzevot da zevezh Yaou Gamblit.

A-benn ‘ vezent e-barzh ar parkeier, a-dreñv ar c’hleuziou, mousoù yaouank a rae trouz, a hope d’ar merc’hed a oa vont e-biou ar founnusañ a c’hallent, ha memes ar baotred a gaozee dezho pe deus o bugale pe deus o c’hêr, peotramant deus an amzer : ur gomz bennak e-giz : « brav eo an amzer », « kreñv eo an avel », « erru eo ar glav ». Ma c’hallent lakaat ur vaouez bennak da respont,  c’hoarzhadeg ha plijadur a veze e-touez ar mousoù.

E-barzh Kerzevot, ar merc’hed a rae ur bedenn e-barzh an iliz, ha goude e veze dav ober tro ar vered war o fenn daoulin ; ur binijenn start ma veze brav an amzer ha sec’h ar geot, met ma veze glav ha gleb an douar, an dra-se rae un taol kaer, ha kalz tud yaouank, d'an deiz hiziv, ne vefent ket gouest d’ober kemend-all. Goude e oa echuet ar binijenn, war hent ar gêr, an teodoù yae en dro, kalz tud a gemere evit o arc’hant. Med evit un nebeut tud, ar re yaouank ar peurvuiañ, an dra-se ne oa ket ken aes.
Ur familh tud deus ur gêr tost-tre deus Kerzevot a yae 'tremek ar chapel a-dreuz ar parkeier, war-lerc’h koan. An noz oa degouezhet, teñval e oa. En ul lammiñ en traoñ deus ur c’hleuz, ur plac’hig yaouank pemzek vloaz a gouezh e-touez ar pri war he fenn glin. “Gast” lavar ar verc’h en ur sevel en dro. Kerkent ar vamm a lavar : “kenkoulz eo deoc’h mont d'ar gêr bremañ, ne dalvez ket ar boan deoc’h mont da Gerzevot”. Hag ar paour kaezh merc’h he-unan d’ar gêr en ul leñvañ e-barzh an deñvalijenn. Ar rest d’eus ar familh : an tad, ar vamm hag ar vugale all, paotred ha merc’hed betek Kerzevot evit echuiñ ar pardon. Met an dra a zo chomet evit din-me ur mister : evit petra komz ar vamm ne oa ket ur pec’hed e-giz hini he merc’h ?

Un tammig a-raok Kerzevot, en ur zegouezhout war an hent bras, ar  familh vihan en em gav gant ur vandennad tud, paotred ha merc’hed yaouank ; trouz ebet, ur grenn didrouz, met en un taol, ur plac’h a zistamm da c’hoarzhin, ha diouzhtu an trouz bras e-touez ar re yaouank, trouz da  veziñ klevet deus pell.

Hini ebet deus ar vugale n'en deus kredet digoriñ e veg ; ar vamm na denne ket he daoulagad kuit anezhi. E Kerzevot e oant bremañ, un hanter eur e-barzh ar chapel, un hanter eur all e-tro ar vered, ha goude 'tremek ar gêr en-dro. Ar vugale war-eeun d’an ti ; e-pad an amzer, ar vamm hag an tad d’ar c’hreier evit ober ur weladenn d’o loened. Hanternoz a oa paseet. Ar vamm en ur zigoriñ an nor a wele he daou baotr koazezet deus an daol-voued gant an dorzh-vara ha plad ar c’hig-sall. Ar vamm da sevel he div vrec’h d’al laez, ha lavaret : Intron Varia Kerzevot ! debriñ kig da Wener ar Groaz !

 

4 a viz Even 1975

Notennoù

(Période allant du 5 juin  au 31décembre1909)

NB : La date indiquée est celle de parution du journal où l’on trouve l’article concerné

 

« un vol audacieux » a eu lieu le 10 à 7 heures du matin chez Mr et Mme Bréus, cultivateurs au Rouillen. Allure de fou. Une montre et un médaillon volés.

 

« un petit trésor sur la route » : le 14, deux garçons travaillant pour Mr Néret, minotier, reviennent de Coray, chacun avec une charrette. A Lenhesq, la boite contenant l’argent s’étant ouverte, billets et pièces se sont répandus sur la route. Arrivent derrière une roulotte de forains, qui ramassent l’argent. Le charretier se rend compte de ce qui s’est passé, rebrousse chemin et rencontre les forains, qui sans problème rendent l’argent, demandant cependant que ce soit devant témoins. Ils se rendent ensemble jusqu’à l’Eau Blanche, chez un commerçant, où l’argent est compté. Il manque 50f. sur 750 F. Le charretier les accuse de vol, alors que probablement les 50f n’ont pas été ramassés.

 

« la mort d’un vagabond » : le 25, vers 8 heures du soir, deux individus se sont installés à table dans la maison de Mr Louis N… Ils se font servir à manger et à boire et s’apprêtent à repartir. Arrive Mr N… et s’ensuit une bagarre avec l’un des deux individus, qui est saoul. Il ne se relève pas. On l’allonge sous un hangar. A 1 heure du matin, il est tellement mal que M. N… va à Quimper chercher un médecin. Le malheureux meurt avant l’arrivée de celui-ci. Enquête et autopsie.

 

Tribunal Correctionnel. Quimper. Diffamation.

 

 

17 juillet 1909, page 4 :

« Chute. René Feunteun, propriétaire à Kerfrès était monté sur une charrette de paille quand à un moment donné le chargement glissa à la hauteur des ridelles, et M. Feunteun fut projeté à terre d’une façon si malheureuse qu’il se fractura l’avant-bras gauche. Des soins médicaux lui ont été aussitôt prodigués ; Toutefois, il devra observer un assez long repos »

 

5 août 1909.

Cambrioleur assassin.

 

7 août 1909, page 4 :

(Suite Affaire de Kerourvois). Aucune piste sérieuse pour les gendarmes. Renseignements contradictoires. L’état de Mr Péron semble s’être amélioré.

 

7 août 1909, page 4 :

Flagrant délit de vol. Jeanne Gargadennec, 15 ans, surprise par le pâtre de Tréodet cambriolant la petite maison où couchent les domestiques. Enfermée dans la grange jusqu’à l’arrivée des gendarmes. Ecrouée.

 

11 août 1909, page 4 :

Vol. Mme Veuve Guillou, propriétaire à Lezebel, victime d’un vol de huit livres de beurre, de deux longes d’une longueur de 10 à 12 mètres chacune et de divers objets, pendant qu’elle était au champ. Elle avait oublié de fermer à clef la porte de son domicile.

 

12 août 1909, page 4 :

(Affaire de Kerourvois, suite). Les cambrioleurs assassins du fermier Péron ont été arrêtés à Brest. On leur reproche de nombreux méfaits. Enquête par Commissaire de Nantes. Aveux complets.

 

14 août 1909, page 5

(Affaire de Kerourvois, suite) : suicide de l’un des auteurs de l’attaque de Kerourvois. 20 ans. Il s’est pendu dans sa cellule, alors qu’il était en attente de transfert à Quimper.

 

15 août 1909, page 5 :

(Affaire de Kerourvois, suite) l’autre cambrioleur est transféré à Quimper (18 ans, débitant, Rue Suffren)

 

16 août 1909, page 4 :

Affaire de Kerourvois.

Rectificatif. L’enquête revenait à la gendarmerie et non à la police de Quimper.

 

24 août 1909, page 4 :

Tribunal correctionnel Quimper. Mr Mouchot ayant fait opposition au jugement du 22 juin dans l’affaire l’opposant à l’abbé Le Roux, le jugement est confirmé.

 

25 août 1909, page 4 :

Dévalisé. Un employé du métro à Paris débarque à Quimper pour suivre une période militaire. Originaire d’Ergué-Gabéric, il fait la tournée de la famille pendant 2 jours et finit par s’affaisser par terre du côté de Stanquéo et s’endormir près d’un tas de fagots. A son réveil, il constate que son parapluie a disparu. Mais aussi la somme de 35 francs. Il porte plainte à la gendarmerie…

 

15 septembre 1909, page 4 :

Une meule qui brûle au pardon de Kerdevot.

Un meuble qui brûle. Dimanche, pour du pardon de Kerdévot, vers 11 heures du matin, le feu a pris dans une meule de foin contiguë à deux meules de paille, disposées dans une aire à battre, sur le même alignement une la maison de M. René Le Roux.

Dés qu’on s’aperçut de l’incendie, les gens de la ferme, aidés par des personnes de bonne volonté accourues de toutes parts, eurent la bonne idée de renverser, du côté du talus, le haut de la meule, et d’étouffer ainsi immédiatement le feu, qu’ils achevèrent d’éteindre avec de l’eau et de la terre.

Sur les 4000 kilos que contenait la meule, 1000 kilos ont été détruits ; le reste, c'est-à-dire la partie seulement endommagée, pourra être utilisée comme paille.

Cet incendie est attribué à l’imprudence d’un fumeur, car la ferme est toute proche du placis où avait lieu le pardon.

M. Le Roux évalue ses pertes à environ 400 francs, qui seront couverts par une assurance.

 

28 septembre 1909, page 4.

Mutilation d’arbres fruitiers. Pierre Le Naour, boulanger au Bourg a porté plainte auprès de la gendarmerie : des malfaiteurs lui ont tailladé onze pommiers dans un champ dépendant de la propriété du Castel Il y a une bonne piste…

 

2 octobre 1909, page 4.

Incendie. Crépitements à 3 heures du matin chez Mr César Rocuet, à Kerdiléo (Kerdiles ?). Feu dans l’écurie (toit de chaume). Deux juments carbonisées. Les juments valent 900f et l’écurie 200f

 

16 octobre 1909, page 4 :

Blessé par la chute d’une échelle. Monsieur Le Guay, garde particulier de la propriété du Cleuyou, hissait une échelle à l’aide d’une corde dans le grenier… La corde a cassé… l’échelle est tombée… sur la tête de sa mère. Points de suture

 

16 octobre 1909, page 4.

Incendie de meules. Une meule de paille a brûlé dans l’aire à battre de M. Alain Laurent, à Kerdalez. Le feu s’est communiqué aux meules de foin avoisinantes.

 

26 novembre 1909, page 4.

Tribunal correctionnel. Voies de fait. Simon Bourbigou, forgeron à Quélénnec, épris de boisson, a causé des blessures sur la personne de Mme Le Feunteun, débitante. Huit jours de prison avec sursis et 50 f. d’amende

 

21 décembre 1909, page 4.

Vol. Une affaire entre deux ouvriers ébénistes travaillant chez M. Stervinou, lieu-dit L’Hôtel : vol d’une montre évaluée 20 f. et d’un porte-monnaie contenant 5 F. Plainte et enquête

 

 

Retour